Wśród nocnej ciszy

Roman Bratny

Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987

Wśród nocnej ciszy to jedna z najbardziej znanych i najpiękniejszych kolęd, śpiewana co roku na każdej pasterce w Polsce. Nie przypadkiem jej tytuł jest zbieżny z tytułem książki Bratnego, choć bynajmniej nie w sposób, w jaki zazwyczaj w powieściach pojawiają się motywy bożonarodzeniowe. 

Wydarzenie, które stanowi punkt wyjścia i pretekst dla tej powieści, miało miejsce w pewną wigilijną noc w latach siedemdziesiątych minionego wieku. Wieś Wołanie dzieli kilka kilometrów od Orszy, w której jest kościół, więc jego mieszkańcy na pasterkę pojechali sanem. Ale nie wszyscy nim wracali. Małżeństwo z nastoletnim synem wyruszyli z kościoła pieszo. Wyszli wcześniej, bo ktoś im powiedział, że matka miała wylew. Autobus pełen ludzi z rodzinnej wioski dogonił ich już po drodze. Kierowca zatrzymał się dopiero wtedy, gdy potrącił chłopca. Ale to nie był wypadek. Dwóch mężczyzn wyskoczyło, aby zabić-dobić całą rodzinę, trzeci pilnował drzwi, by z autobusu nikt nie wysiadł. Pasażerowie – a było ich coś koło trzydziestu - obserwowali wszystko przez okna. Nikt się nie ruszył, nikt nie pomógł mordowanym, choć wystarczyło przecież, żeby każdy przyłożył choć jeden palec, a uratowaliby im życie. Później była przysięga milczenia, potwierdzona podpisem własną krwią. I po kilku tygodniach jeszcze jedna. Trzydziestu świadków i tylko jeden zdecydował się mówić, tylko czternastoletni Bolek, przyjaciel zamordowanego chłopca nie mógł żyć z ciężarem zmowy milczenia. 

Każdemu, kto przeczyta o wydarzeniach na drodze z Orszy do Wołania, pierwsze, co musi przyjść do głowy, będzie pytanie: jak to możliwe, że w świętą dla chrześcijan noc, po tym, jak ci wierzący, praktykujący katolicy w kościele śpiewali „Bóg wam się rodzi”, mogli zamordować albo patrzeć na okrutny mord, a później kryć zbrodniarzy i milczeć przez długie miesiące. Książka Bratnego skupia się na tym właśnie wątku. Ohydna zbrodnia, choć najintensywniej oddziałuje na wyobraźnię czytelnika, schodzi na plan dalszy, jest tylko wyrazistym (może aż nazbyt wyrazistym) przyczynkiem do ukazania rozmaitych postaw ludzi wobec zasad praktykowanej wiary. Jest tu Bolek, u którego wydarzenia owej nocy wywołują kryzys wiary i w ludzi i w Boga, są dwaj kapłani, jakże różni od siebie: stary proboszcz bolejący nad złem tkwiącym w jego parafianach i nad swoją klęską jako duszpasterza i młody wikary przedkładający doczesne korzyści nad wartości płynące z nauki Chrystusa. Główny prowodyr zbrodni to też nie ateista, a wręcz przeciwnie: wyróżniający się, pełniący w kościele zaszczytne role, noszący baldachimy, chorągwie, organizator pielgrzymki do Częstochowy. No i pozostali, którzy wtedy byli w sanie i patrzyli na mord. Czym dla nich jest religia, czym jest wiara w Boga? Powierzchownym, bezrefleksyjnym odprawianiem rytuałów, które praktykowali ich dziadkowie i ojcowie, więc i oni praktykują, ale wyznawana religia nie ma żadnego przełożenia na codzienne zasady ich postępowania, na ich sumienia, na moralność. To jest właśnie kluczowa kwestia w powieści.

Roman Bratny nie cieszy się dziś autorytetem, odbierany jest jako pisarz minionego systemu (czy słusznie, to już temat na całkiem inna dyskusję). Tym łatwiej więc można oburzyć się na jego książkę, zarzucić autorowi złą wolę, chęć zbrukania polskiej religijności, atak na Kościół, tak, jak współcześnie zarzuca się tym, którzy śmią wytykać kapłanom i wiernym, że za mało w ich życiu sacrum, a za dużo profanum, którzy śmią wyciągać na światło dzienne zjawiska nie licujące z chrześcijańską etyką. Ktoś, kto nie zna historii będącej inspiracją dla powieści, mógłby uznać, że Bratny umyślnie wyolbrzymił, przerysował, budując całą powieść na wydarzeniu tak ohydnym, nie dość, że okrutnym, to jeszcze popełnionym w świętą dla chrześcijan noc, co czyni z tego morderstwa zbrodnię nie tylko przeciw ludziom, ale przeciw Bogu i religii, uczynek bluźnierczy, bezczeszczący wiarę.

I w pewnych momentach Bratny rzeczywiście przesadził, niepotrzebnie mieszając w całą tę historię wątki ukrywania w czasie wojny Żydów i bolszewików, publicznego gwałtu, przemocy w rodzinie czy ukazując przestępcę jako pozornie gorliwego katolika. Zło i niemoralność czynu w wigilijną noc wystarczająco już przemawia do wyobraźni, nie potrzebuje wzmacniania dodatkowymi, fikcyjnymi elementami, tym bardziej, że jest prawdziwe, że wydarzyło się w rzeczywistości. 

Bratny sporo dodał, trochę zmienił, niektóre postaci wymyślił. Jednak to, co główne i najistotniejsze, stało się naprawdę. A działo się to w 1976 roku na drodze z pasterki w Połańcu, stąd znana jest jako tzw. "sprawa połaniecka". Zabójców było czterech, bogatych i szanowanych gospodarzy ze wsi Zrębin: Jan Sojda zwany „królem Zrębina”, jego szwagier Józef Adaś i dwaj zięciowie Sojdy - Stanisław Kulpiński i Jerzy Socha. Początkowo wszyscy skazani zostali na karę śmierci. Na dwóch pierwszych wykonano ją w 1982 roku, zięciom Sojdy zmieniono kary, wyszli po kilkunastu latach więzienia. 

Zabici to młode małżeństwo Łukaszków: dziewiętnastoletnia Krysia w zaawansowanej ciąży i dwudziestopięcioletni Stanisław oraz brat Krysi, dwunastoletni Mietek. 

A powodem była sprawa tak prozaiczna, że jeszcze bardziej czyni tę zbrodnię koszmarem. Zabito tych ludzi z zemsty, bo rodzina Krysi rozpowiadała po wsi, że siostra i żona morderców ukradła kiełbasę z wesela Łukaszków. 

Zbrodnia była tak bestialska, że nie będę tu o niej pisać dokładnie. Zainteresowani szczegółami „sprawy połanieckiej” znajdą sobie wiele na jej temat w internecie, wystarczy wpisać w google nazwisko Jana Sojdy. Można też obejrzeć film Zmowa (dostępny w internecie) albo przeczytać zbiór reportaży Wiesława Łuki pt. Nie oświadczam się. No i oczywiście można sięgnąć do książki Romana Bratnego Wśród nocnej ciszy, bo choć nie jest to poziom  Z zimną krwią Trumana Capote, to czyta się ją jednak z zainteresowaniem.

Niezależnie od tego, jakie źródło się wybierze, warto o „sprawie połanieckiej” wiedzieć i pamiętać, bo pokazuje, do czego zdolny jest człowiek. I nie chodzi tu tylko o morderców, ale o zwykłych, przeciętnych ludzi. Ich zachowanie szokuje może nawet bardziej, aniżeli samo morderstwo. A przy tym pokazuje mechanizmy socjologiczne kierujące zbiorowością, nie tylko z perspektywy wyznawanej przez tę zbiorowość religii nauczającej o miłości bliźniego i wybaczaniu, choć ze względu na czas, w jakim się to wydarzyło pytania, jakie postawił Bratny nasuwają się w sposób naturalny każdemu, kto o połanieckiej zbrodni usłyszy.