Jądro ciemności – refleksje nie całkiem na temat po ponownej lekturze

Joseph Conrad

Wydawnictwo Znak, Kraków 2011

tłumaczenie: Magda Heydel

Bardzo rzadko wracam do książek kiedyś już czytanych, ale w przypadku Jądra ciemności musiałam, no, po prostu musiałam zrobić. Z dwóch powodów.

Pierwszy to wydanie utworu w nowym, bardzo chwalonym przekładzie Magdy Heydel. nie był to jednak powód wystarczający, żeby kupować przeczytaną już, jakby nie było, książkę za spore w porównaniu do jej objętości pieniądze, skoro w mojej bibliotece już to za mnie zrobili. Mankamentem korzystania z bibliotek jest jednak konieczność „upolowania” wybranego dzieła, co zapewne nie jest obce nikomu, kto z bibliotek korzysta i chciałby czytywać to, co na bieżąco jest wydawane.

Drugi powód, to ukazanie się Stanu zdumienia Ann Patchett reklamowanego jako kobieca wersja Jądra ciemności (tu już poszłam na całość i kupiłam, i przeczytałam nawet, co w moim przypadku nie zawsze się zdarza w odniesieniu do kupionych książek). Rozczarowana porównaniem książki pani Patchett do opowiadania Conrada, które – nawet pamiętane mgliście i nie najlepiej wspominane – kojarzyło mi się z zupełnie innymi wrażeniami z lektury niż Stan zdumienia (o czym napiszę kiedy indziej) dopadłam wreszcie długo wyczekiwany egzemplarz biblioteczny.

Powtórka z lektury spowodowała, że zmieniłam zdanie w sprawie ponownego czytania niektórych książek. Przyszedł mi do głowy nawet pomysł na wyzwanie czytelnicze, polegające na czytaniu książek, które już kiedyś przeczytaliśmy i bardzo nam się podobały, albo wręcz odwrotnie – nie zachwyciły nas, a u innych mają wysokie notowania. Nie mam jednak czasu na zaangażowanie się w tego typu przedsięwzięcia, jednak jeśli ktoś chciałby skorzystać z koncepcji, to śmiało, ja zrzekam się wszelkich praw autorskich do tego pomysłu :)

Przy okazji zrewidowałam jeszcze jeden pogląd: na to, jaką wagę i znaczenie ma przekład dla percepcji danego utworu. Nie pamiętam już dzisiaj, czyje tłumaczenie dawniej czytałam, ale musiało być to któreś ze starszych, bo język opowiadania wydał mi się wówczas trudny i wymagający dużego skupienia na lekturze. Teraz doświadczyłam, jak duży udział w odbiorze książki ma tłumaczenie, może nie tyle słownictwo, ile współczesna składnia zdań i dzięki Magdzie Heydel przekonałam się, że w aktualnej, żywej polszczyźnie wcale nie gorzej można oddać mroczną, duszną atmosferę conradowskiego dzieła. A swoją drogą, jeśli nie wszyscy, to przynajmniej jakiś procent uczniów przestałby odbierać szkolne lektury jak męczarnię, gdyby nie anachroniczny język tłumaczeń.

Wydanie z 2011 roku opatrzone zostało posłowiem tłumaczki o znamiennym podtytule „O czytaniu Jądra ciemności”. Magda Heydel prowadzi nas przez ewoluujące na przestrzeni minionego wieku interpretacje. Opowiadanie opublikowane po raz pierwszy w 1899 roku w „Magu” nie od razu zyskało popularność i uznanie. Nie wiadomo, jakie byłyby jego losy, gdyby nie nawiązania T.S.Eliota. Przez następne sto lat utwór był inspiracją dla wielu jeszcze artystów. Sposób odczytywania go zmieniał się od prostego odbioru w kategoriach przygód Brytyjczyka w kolonialnej dziczy Czarnego Lądu do dostrzeżenia psychologicznej głębi i rozważań o naturze ludzkiej i istocie zła. Dziś nikt już chyba nie  postrzega Jądra ciemności wyłącznie jako przygodową opowiastkę. Utwór przeszedł do kanonu literatury i - jak to ładnie ujęła Magda Heydel - jest „boleśnie aktualny i ważny, dotyka bowiem centralnej kwestii, z którą boryka się współczesny człowiek – niejednoznacznej tożsamości, Innego w nas, skonfliktowanych lojalności i skazania na obcość”¹. 

Współcześnie wraz z oskarżeniami wysuwanymi pod adresem autora o rasizm i seksizm pojawiły się dyskusje wokół nowych interpretacji opowiadania, a nawet całej twórczości Conrada, o czym Magda Heydel również nie omieszkała wspomnieć w posłowiu, przytaczając argumenty stron sporu, ale w ostatnim słowie pozostawiając prawo do odczytywania i rozumienia Jądra ciemności każdemu czytelnikowi na jego sposób. Jedyne, do czego zdecydowanie namawia, to do tego, aby je czytać.

Słuszne słowa i związana z nimi kolejna refleksja, jaka mi się nasuwa przy okazji lektury nowego wydania Jądra ciemności: jak to się ma do przymuszania młodych ludzi do interpretowania wielkich dzieł literackich według jedynego słusznego klucza, obowiązującego w naszym systemie oświatowym. Jaką przyjemność mogą mieć z czytania klasyki, skoro z góry zmuszeni są zakładać, jak mają ją rozumieć. Po co czytać, skoro nie wolno pojmować jej po swojemu? Chyba rzeczywiście lepiej ograniczyć się do opracowań, przynajmniej zaoszczędzi się czas i nie popełni dyskwalifikujących na egzaminie błędów. A później larum, że czytelnictwo wśród młodzieży zamiera.

Kiedyś na czyimś blogu (dziś już nie pamiętam nawet, gdzie to było) trafiłam na krytyczny komentarz sprowadzający się do tego, że zanim napisze się coś o klasyce, najpierw należy poczytać na temat dzieła i dowiedzieć się, jakie są oficjalne interpretacje. Osobom myślącym tak, jak autor tego komentarza dedykuję słowa Doris Lessing, które wzięłam na motto mojego bloga. I całym sercem przyłączam się do tego, co na koniec napisała Magda Heydel w odniesieniu do Jądra ciemności, ale co jest aktualne w przypadku każdej książki: „Każdy i każda musi czytać dla siebie i przynosić nowe świadectwa”.

1Posłowie, s. 127.