Katarzyna II caryca Rosji: Romans historyczny

Eugeniusz Zabel

Dom Wydawniczy TOTUS, Warszawa 1992

214 stron

Caryca Katarzyna Wielka to jedna z najpotężniejszych i jednocześnie najbardziej kontrowersyjnych postaci kobiecych w historii nowożytnej. Do dziś opinie o niej są podzielone, i to zarówno te dotyczące sposobu dojścia przez nią do władzy i tego, jak tę władzę sprawowała. Dla jednych Katarzyna II to mecenaska myśli oświeceniowej i szerzycielka postępu, monarchini - choć z urodzenia Niemka - w pełni oddana swojej nowej ojczyźnie Rosji. Dla innych to bezwzględna imperatorowa, która doszła do tronu dzięki politycznemu morderstwu, a i później nie wahała się przed sięganiem po krwawe metody rozprawiania się z politycznymi przeciwnikami. 

 

Historii panowania Katarzyny II pikanterii dodaje też jej życie prywatne, a ściślej mówiąc – miłosne. Jej rozpasana seksualność obrosła już legendami, nie zawsze prawdziwymi, ale też nie tak zupełnie bezpodstawnymi; to za jej czasów faworytyzm stał się instytucją państwową, a urzędowe stanowisko „osobistego adiutanta Jej Cesarskiej Mości”, potocznie zwanego „wriemieńszczykiem” (od rosyjskiego: wriemia – czas) obsadzane było oficjalnie i piastowało je kolejno dziesięciu faworytów, z których kilku doszło do wysokich godności i posiadało faktyczną potężną władzę, zaś wszyscy potężnie się na tej funkcji wzbogacili. Niemniej jednak i w tej dziedzinie zwolennicy Katarzyny znajdują argumenty mające nadać ludzką twarz owemu wyuzdanemu stylowi życia cesarzowej i przedstawiają ją jako dziewczynę nieszczęśliwą w zaaranżowanym, dynastycznym małżeństwie, przez całe życie spragnioną i poszukującą miłości. 

 

Ta mieszkanka sensacji w życiu publicznym i prywatnym władczyni powoduje, że Katarzyna II jest wdzięcznym obiektem zarówno dla biografów, jak i powieściopisarzy, dość wspomnieć dwie tegoroczne nowości wydawnictwa Znak: powieść Ewy Stachniak i biografię Roberta K. Massie. 

 

To właśnie oferta Znaku zainspirowała mnie, żeby sięgnąć po mojego prywatnego półkownika, czyli Katarzynę II carycę Rosji - romans historyczny Eugeniusza Zabela. Nowość to nie jest i wcale nie dlatego, że tyle lat stała na mojej półce, iż niemal do niej przyrosła, ale dlatego, że napisana została kilkadziesiąt lat temu, a przetłumaczona na polski w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Pomimo czasu, jaki upłynął od jej napisania, nie miałam jednak wrażenia, aby „trąciła myszką”. I to właściwie jedyna dobra rzecz, jaka mogę powiedzieć o tej książce.

Akcja powieści rozpoczyna się w dniu, gdy na zamek w miasteczku Zerbst przybywa kurier z listem od cesarzowej Elżbiety, a kończy zaledwie czternaście lat przed śmiercią Katarzyny Wielkiej. Na początku poznajemy dziewczynę dojrzałą jak na swój wiek, pragnącą zostać monarchinią wielkiego kraju i dążącą do tego w sposób świadomy, a jednocześnie jak najbardziej godny. Zabel starał się przedstawić Katarzynę w jak najkorzystniejszym świetle, wskazując zawsze prawe i szlachetne motywy jej nie zawsze godziwych postępków. Nie przejmował się przy tym zbytnio regułami obowiązującymi historyków i opisał życie swojej bohaterki niespecjalnie przejmując się prawdą historyczną, a skupiając się bardziej na wydarzeniach i interpretacjach atrakcyjnych dla czytelnika powieści, a nie biografii. Z drugiej zaś strony, chcąc pokazać przekrojowo całe życie cesarzowej, a nie ograniczyć się wyłącznie do jednego z jej romansów, nie mógł uczynić wątkiem głównym miłosnych perypetii swojej bohaterki. W efekcie powstała jakaś efemeryda, która nie jest ani książką historyczną, ani romansem, a podtytuł „romans historyczny” wydaje się być nadużyciem. Całość ratuje dopisany przez tłumacza prof. Tadeusza Dropiowskiego ostatni rozdział i właściwie to żałowałam, że nie napisał on całej tej książki od nowa.

Jeśli miałabym komuś polecać tę książkę, to na pewno nie osobom, które nic albo niewiele wiedzą o Katarzynie II, ale raczej tym, którzy niejedno już o niej przeczytali i są zafascynowani tą niebanalną, nietuzinkową kobietą; dla takich osób książka może stanowić uzupełniającą ich wiedzę ciekawostkę, napisaną przez przychylnego cesarzowej rodaka, a nawet więcej - krewnego, który twierdził, że miał dostęp do jej pamiętnika, prowadzonego ponoć do czasu objęcia przez nią tronu i w ostatniej chwili ocalonego od spalenia (co znalazło swoje odzwierciedlenie w powieści).