Dom na Placu Waszyngtona

Henry James

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1998

256 stron

Henry James był mi dotychczas właściwie nieznany. To znaczy, wiedziałam, że był taki pisarz, ale nie czytałam żadnej jego książki. Po Dom na Placu Waszyngtona sięgnęłam przypadkiem. Chwała bibliotekom, bo pewnie nie kupiłabym jej jako nie nowości, a w bibliotekach takie starszawe już perełki stoją sobie miesiącami w zasięgu ręki, nie rozchwytywane, bez zapisów, kolejek, wystarczy tylko na nie trafić i pożyczyć.

Powieść jest skromnych rozmiarów, niewiele w niej postaci, akcja niemalże kameralna, zwłaszcza jeśli zestawić ją z innymi sławnymi XIX-wiecznymi utworami literatury anglojęzycznej. Zwyczajna historia o przeciętnej nowojorskiej rodzinie opowiedziana prostym, klasycznym stylem, bez zabiegów stylistycznych i pomieszania chronologii zdarzeń, czyli tak, jak pisywano przed stu laty i co uważam za bardzo przyjazne w czytaniu. W warstwie fabularnej niewiele się tu dzieje, za to pod względem psychologicznym to nadzwyczaj bogata powieść. 

 

W tytułowym domu przy Placu Waszyngtona zamożny owdowiały doktor Sloper hoduje swoją jedyną córkę. Właśnie hoduje, bo jego postępowanie wobec Katarzyny trudno nazwać wychowywaniem, to powierza swojej siostrze pani Penniman, osobie o romantycznym i sentymentalnym usposobieniu oraz skłonnościach do stwarzania tajemnic i krętactwa, co będzie miało istotne znaczenie w całej historii. Katarzyna jest natomiast zaprzeczeniem wszystkiego, co uosabiała jej matka, wielka miłość doktora Slopera. Z niezbyt ładnego ani bystrego dziecka wyrosła na przeciętną, nijaką, niespecjalnie rozgarniętą pannę. Jest za to bezgranicznie oddana ojcu. Toteż gdy pewnego dnia w jej życiu pojawia się inteligentny i wyjątkowo urodziwy Maurycy Townsend, którego doktor Sloper uważa za leniwego i nieodpowiedniego dla córki łowcę posagów, Katarzyna staje wobec trudnego wyboru między miłością życia, a przywiązaniem do ojca i posłuszeństwem wobec niego.

Fabuła jak z ckliwego harlequina, jednak szkicowana piórem Jamesa jawi się czytelnikowi niemalże jako przeciwieństwo romansu, jako opowieść o walce między sercem a rozumem, między namiętnością a rozsądkiem, konwenansami a ich przełamywaniem. Autor jest mistrzem powieści psychologicznej. Jego bohaterowie to ludzie o złożonych osobowościach, których analiza całkowicie zastępuje i wynagradza czytelnikowi ubóstwo powieściowej akcji. To uczucia, a nie wydarzenia są tym, co śledzimy z napięciem. Poznanie tych uczuć, osobowości postaci, ich rozterek, motywów postępowania powoduje, że po skończeniu lektury nikt z jej bohaterów nie pozostaje w naszej wyobraźni taki, jakim wydawał się na początku, że pryskają pozory, a wychodzą na jaw prawdziwe natury.

Pod przykrywką ojcowskiej troskliwości doktora Slopera kryje się lekceważenie, a nawet pogarda dla nie spełniającej oczekiwań jedynaczki. Nachalna życzliwość dla związku Katarzyny z panem Townsendem demonstrowana przez ciotkę Penniman jest niczym więcej, jak tylko skutkiem jej wybujałej fantazji i zamiłowania do wymyślanych romansów, ale nie ma nic wspólnego ze szczerą przychylnością dla dziewczyny. Maurycy w ostatecznym rozrachunku okazuje się nieudacznikiem, który dał radę roztrwonić otrzymany od natury potencjał inteligencji i urody, tak jak wcześniej roztrwonił otrzymany w spadku majątek. I wreszcie Katarzyna, chyba jedyna w tej galerii postaci, która budzi sympatię (a może tylko współczucie?). Osamotniona, manipulowana, rozgrywana przez całą tę trójkę na potrzeby realizacji ich własnych wyborów i egoistycznych celów, dziewczyna próbuje wykroić dla siebie tę odrobinę szczęścia w życiu, na jaką widzi szansę. Jednak zbyt długo próbuje zadowolić wszystkich, a gdy zrozumie, że to niemożliwe, jest już za późno. Nie zyska już szczęścia i miłości, ale wyjdzie z tego dojrzalsza, silniejsza i samodzielnie myśląca. 

 

Dom na Placu Waszyngtona Henrego Jamesa kojarzył mi się trochę z powieściami Jane Austin, choć z pozoru ich pisarstwo wiele dzieli. Jednak oboje byli świetnymi obserwatorami ludzkiej natury i potrafili przekonująco przelać te obserwacje na strony swoich powieści. Jane Austin obnażała nicość i bezproduktywność życia angielskiej szlachty, a Henry James w Domu na Placu Waszyngtona pokazał wyrachowanie i chłód uczuciowy amerykańskiego bogatego mieszczaństwa, skrywane za fasadą dobrych manier i konwenansów. Jeśli więc nie znacie jeszcze twórczości Henrego Jamesa, ale czytaliście i lubicie Austin, lecz nie dla jej romansowych fabuł, tylko z powodu opisów mentalności i psychologii występujących w jej książkach postaci, to sięgnijcie po Dom na Placu Waszyngtona, a myślę, że się nie zawiedziecie.