Cesarzowa

Pearl S. Buck

Bellona, Warszawa 2005

575 stron

Ocena 4,5/6

Powieść Cesarzowa napisana została w 1956 roku, czyli prawie dwadzieścia lat po otrzymaniu przez Pearl S. Buck nagrody Nobla. Bohaterka powieści jest postacią historyczną, żyła w latach 1835 - 1908 i w praktyce władała Chinami od 1861 roku aż do swej śmierci. Książka nie jest biografią cesarzowej, ale została mocno osadzona w realiach epoki i napisana z uwzględnieniem wydarzeń i faktów historycznych. Pearl S. Buck przedstawiła nam cesarzową tak, jak ją sobie wyobrażała, dała jej wymyślone przez siebie cechy, myśli, uczucia, ale można przypuszczać, że stworzyła obraz bliski rzeczywistemu, bo nie pisała przecież o sprawach jej obcych. Autorka wychowywała się bowiem w Chinach w czasie, gdy rządziła nimi jeszcze Tz'u Si i zapewne wiele słyszała o swojej bohaterce.

zdjęcie 1

zdjęcie 2

Uwaga! Poniżej dość dokładnie streszczam powieść, bowiem historia Cesarzowej Orchidei to losy postaci historycznej, uważam więc, że nie ujawniam tu żadnej tajemnicy, jeśli jednak ktoś zamierza przeczytać tę książkę, a nie wie nic o Ts'u Si, niech lepiej ograniczy się do krótszej wersji streszczenia, umieszczonej na blogu Projekt Nobliści.

Cesarzowa pochodziła z rodziny mandżurskiej, poznajemy ją, gdy jako piękna i pełna wdzięku siedemnastolatka mieszka w domu wuja, dokąd wraz z matką i młodszym rodzeństwem trafiła po śmierci ojca. Mając perspektywę wyjścia za mąż za kuzyna wybiera inny los. Przyjmuje imię Jehonala, które jest jednocześnie nazwiskiem jej mandżurskiego rodu. Dokłada starań, aby zostać wybraną na jedną z konkubin cesarza i osiąga cel. 

zdjęcie 3

To jednak dopiero początek, bo jako onkubina mogła umrzeć w zapomnieniu, nigdy nawet nie wezwana przez cesarza. Zaskarbia sobie przychylność cesarskiej matki i eunuchów, trzęsących Zakazanym Miastem. W dniu, w którym ją wybrano na konkubinę, jej kuzynka Sakota wybrana zostaje na cesarską małżonkę. Sakota nie przypada jednak do gustu cesarzowi, a gdy zachodzi w ciążę, cesarz odsuwa ja od siebie. Tymczasem zabiegi Jehonali przynoszą skutek i zajmuje miejsce Sakoty w cesarskim łożu. Cesarz nie jest jednak mężczyzną, o jakim może marzyć młoda dziewczyna. Zepsuty i rozpuszczony przez dwór, a jednocześnie odstręczający fizycznie i schorowany, zamiast miłości i pożądania, wzbudza w dziewczynie wstręt. Jest jednak za późno, aby się wycofać - kobieta, która raz weszła do Zakazanego Miasta, już nie może go opuścić. 

zdjęcie 4

Pozostaje więc konkubiną, a zarazem faworytą cesarza. Gdy rodzi następcę tronu, jedynego syna cesarza, zostaje wyniesiona do rangi równej cesarskiej małżonce i otrzymuje imię Tz'u Si, zostaje Cesarzową Zachodniego Pałacu. Jej wpływ na cesarza jest tak duży, że staje się jego doradczynią w sprawach państwowych. A sprawy te nie stoją najlepiej, dynastia jest słaba, kolejne wojny opiumowe osłabiają ją jeszcze bardziej. Tz'u Si jest zagorzałą przeciwniczką ustępstw i wpuszczania „barbarzyńców” do kraju. Za jej namową cesarz, zamiast układać się z cudzoziemcami, podejmuje walkę. Trzecia wojna opiumowa kończy się dla niego sromotną klęską, dwór musi uciekać z Pekinu, do którego zbliżają się sprzymierzone wojska europejskich mocarstw, paląc i niszcząc wszystko po drodze. Tz'u Si szczególnie dotkliwie odczuwa zniszczenie Pałacu Letniego, który sobie upodobała. 

Cesarz umiera poza Pekinem, w Zimowym Pałacu, o władzę po nim walczą dwie przeciwstawne frakcje, zwycięża Tz'u Si i jej sprzymierzeńcy. Cesarzowa Matka (taki tytuł teraz jej przysługuje jako matce następcy tronu) wspólnie z Cesarzową Wdową Sakotą obejmują regencję w imieniu pięcioletniego następcy tronu, ale faktyczną władzę sprawuje wyłącznie Tz'u Si. Rozprawia się krwawo w konkurentami do schedy po cesarzu, ale dla ratowania Smoczego Tronu i ciągłości dynastii Qing podpisuje upokarzający traktat z cudzoziemcami. Chiny zmuszone są do daleko idących ustępstw wobec cudzoziemców, pozwolić im na osiedlanie się na swoim terytorium, na handel, na szerzenie chrześcijaństwa.

Wojna z Anglią i Francją zostaje zażegnana, ale w kraju trwa nadal powstanie tajpingów. Gdy wreszcie z pomocą europejskich dowódców powstanie zostaje stłumione, wybucha wojna z Japończykami, zakończona kolejnym niekorzystnym dla Chin traktatem. Nastają lata względnego pokoju, ale konieczność tolerowania cudzoziemców na terytorium Chin jest dla konserwatywnej cesarzowej bardzo dotkliwa. Niechętna jakimkolwiek zmianom nadchodzącym z Zachodu, zarówno obyczajowym, jak i technicznym, Tz'u Si latami prowadzi politykę przeciwną kontaktom dyplomatycznym z Europą i otwarciu cesarstwa na świat.

 Po objęciu tronu przez syna Tz'u Si domaga się od niego podporządkowania i realizowania wytyczonej przez nią linii postępowania. Postanawia odbudować Letni Pałac, idą na to ogromne pieniądze, które były przeznaczone na rozbudowę armii, przede wszystkim floty, co w przyszłości okaże się zgubne dla Chin. Próby usamodzielnienia się cesarza i prowadzenia polityki odmiennej od przekonań matki nie udają się, cesarz krótko po objęciu tronu umiera na czarną ospę. Po jego przedwczesnej śmierci Tz'u Si osadza na tronie swojego siostrzeńca i znów ona i Sakota zostają regentkami. Po dojściu siostrzeńca do pełnoletności formalnie oddaje mu władzę, lecz niezadowolona z jego otwarcia na Europę, z jego skłonności do wprowadzania cudzoziemskich nowinek i wynalazków, z pomocą wiernych jej dworzan i eunuchów dokonuje przewrotu pałacowego, w efekcie czego siostrzeniec, choć formalnie nadal cesarz, staje się jej więźniem. Od tego czasu aż do śmierci rządzi już niepodzielnie.

Potajemnie popiera Pod koniec XIX wieku w Chinach wybuchło powstanie bokserów, wymierzone przeciw osiadłym cudzoziemcom i chińskim chrześcijanom. Cesarzowa potajemnie popiera rebeliantów, pochwala na krwawe rzezie, dokonywane na cudzoziemcach i chrześcijanach. Znów musi jednak uciekać z Pekinu, ogarniętego wojenną zawieruchą, aby ratować życie i tron.

Po stłumieniu powstania przez cudzoziemskie wojska, wyparłszy się poparcia dla bokserów, zmienia swoją politykę wobec zachodnich mocarstw i nawiązuje stosunki dyplomatyczne z zagranicznymi przedstawicielstwami, co umożliwia jej powrót na pekiński tron. Zaczyna reformować kraj. Wydaje się, że otworzyła się na świat, nie wiadomo jednak, czy była to zmiana przekonań, czy postawa wymuszona sytuacją polityczną.

Z powieści wyłania się obraz kobiety bezwzględnej i okrutnej, ale sprawiedliwej i wyznającej tradycyjne wartości, żądnej władzy nie dla siebie i samego rządzenia, ale dla utrzymania dynastii mandżurskiej, ocalenia Tronu Smoka. Autorka pokazuje nam kobietę, która sięgnęła po najwyższe cesarskie zaszczyty, ale zapłaciła za to bardzo wysoką cenę, wyższą, niż musiałby zapłacić jakikolwiek mężczyzna na jej miejscu. Dla spełnienia swoich marzeń o potędze zrezygnowała z prawdziwej i jedynej miłości, czuła się samotna, nie ufała nikomu, miała chwile zwątpienia i poczucie przegranego życia. To jednocześnie kobieta kochająca piękno, obdarzona wieloma talentami, kochana przez swój lud. Trudno mi ocenić, na ile prawdziwy jest taki obraz. Jestem przekonana, że cesarzowa musiała być kobietą silną i bezwzględną, aby w męskim świecie osiągnąć tak wysoką pozycję. Podejrzewam jednak, że tę drugą, łagodną stronę jej natury autorka stworzyła pod wpływem wychowania w rodzinie misjonarzy i czasów, w jakich żyła, że nie potrafiła lub nie chciała uczynić ze swej bohaterki kobiety całkowicie pozbawionej dobroci, władczej i stanowczej, nie potrzebującej oparcia w żadnym mężczyźnie. W powieści pojawiają się też wątki, które są może wyłącznie literacką fikcją, choć niewykluczone, że zostały oparte na plotkach, które mogły przetrwać do czasów, gdy wychowywana w Chinach Pearl Buck miała możność zetknąć się z nimi i wykorzystać je w swojej książce.

Jednakże nawet przy wątpliwościach co do prawdziwości niektórych opisanych w książce wydarzeń uważam, że możemy dzięki niej poznać dziewiętnastowieczną historię Chin, spojrzeć na tamte czasy i na Europę oczami spadkobierców prastarej kultury, dumnych z dokonań swoich przodków i wiernych ich tradycji i pamięci, ludzi, dla których inne narody były po prostu barbarzyńcami, nie mającymi do zaoferowania nic wartościowego. Możemy zobaczyć, jak przez konserwatyzm władców i zamknięcie na zmieniającą się rzeczywistość upada potęga budowana przez tysiąclecia, bo rządzący Chinami nie chcieli uznać, że świat jest szerszy niż niebo nad ich cesarstwem, a gdy to wreszcie zrozumieli, było już za późno. I choć chwilami powieść mi się dłużyła, wydawała się przeciągana, a niektóre szczegóły uważałam za zbędne, to jednak jest ona jak najbardziej warta przeczytania i polecenia innym.

Zdjęcia 1 i 4 są z Zakazanego Miasta, pozostałe - z Pałacu Letniego