Matka

Sewer (właśc. Ignacy Maciejowski)

UNIVERSITAS, Kraków 2003

projekt okładki serii Ewa Gray

Kto dziś wie, kim był Sewer i kto jeszcze czytuje jego dzieła? No dobra, ja przeczytałam. Jedno – Matkę. Dzięki temu Wy już nie musicie. Chyba, że że naprawdę nie macie wyjścia, bo do pracy magisterskiej na przykład jest Wam to potrzebne.

.

Powieściopisarz, nowelista, dramaturg i krytyk literacki okresu przejściowego między pozytywizmem a Młodą Polską - Ignacy Maciejowski - dziś jest niemal całkiem zapomniany, jeśli nie liczyć polonistów literackich zawodowców.

Facet tworzył powieści realistyczne o tematyce współczesnej i powieści z kluczem. Do tych drugich zalicza się Matkę, w której pierwowzorem bohaterki była Katarzyna Smaciarzowa, matka Władysława Orkana. Zawarta w książce historia wg zapewnienia samego autora jest opowieścią „prawdziwą, nawet w najdrobniejszych szczegółach”, Powieścią tą Sewer zapewne zamierzał oddać hołd tym wszystkim matkom, które wbrew przeciwnościom, wbrew nastawieniu otoczenia, pchały swoje dzieci do wiedzy. Matkom bowiem, ich zacięciu i wyrzeczeniom, co najmniej połowa (wg szacunków autora) włościańskiej młodzieży w Galicji zawdzięczała wyższe niż elementarne wykształcenie.

Dobrych intencji Sewerowi odmówić nie można, ale wyszło, jak wyszło. Jakby Orkan był takim dobrym synem, jak Katarzyna Smaciarzowa matką, to może doczekałaby się kobiecina lepszego uwiecznienia w literaturze. Ale to nie syn opisał jej poświęcenie, wyrzeczenia i upór, żeby mógł się kształcić. Zrobił to Maciejowski, jego pierwszy literacki opiekun i przyjaciel.

Wzorowana na matce Władysława Orkana Magda Smerczyńska, góralka z Poręby Wielkiej, sama niepiśmienna (choć potrafiąca czytać teksty drukowane), z uporem i poświęceniem dąży do wyedukowania dwóch synów. Sama stara się zebrać niezbędne na to środki, kwoty niebotycznie wysokie nawet na potrzeby kształcenia jednego, a co dopiero dwojga dzieci. Intuicja podpowiada jej, że nie tylko starszy Antoś zasługuje na szansę, bo w młodszym Władku tkwi potencjał i też trzeba pchać go wyżej do szkół. Przeciwko sobie ma męża, księdza i całą wioskową społeczność. O ile ludzie rozumieją i akceptują edukowanie jednego syna z zamiarem wykierowania go na księdza, to jednak dwóch jest już nie do przyjęcia, to już przesada i objaw pychy. Ojciec chłopców choć z oporami, ale na kształcenie jednego się godzi, drugiego jednak upatruje sobie na dziedzica ubożuchnego rodzinnego dorobku, a jednocześnie na opiekuna i zabezpieczenie starości. Ostatecznie jednak ustępuje, trochę z powodu niezłomnej postawy żony, ale bardziej - podstępem wzięty, dzięki czemu nie tylko Antoś, ale i Władek trafia do krakowskiego gimnazjum.

Czas pokazał, po czyjej stronie była racja. Franciszek Ksawery Smaciarz, znany jako Władysław Orkan był jednym ze znaczniejszych twórców literackich, jakich wydało Podhale. Zyskał uznanie także wśród swoich; gdy w rok po śmierci przewożono trumnę z jego ciałem z Krakowa do Zakopanego, pociąg zatrzymywał się ponoć na każdej stacji i całe Podhale żegnało dumaca z Gorców.¹

Ale nie o sukcesach literackich Orkana jest powieść Sewera. Ta skupia się na Katarzynie Smaciarzowej (powieściowej Magdzie Smerczyńskiej) i, jak przypuszczam, w założeniu ma być peanem pochwalnym na jej cześć. Wydaje się oczywiste i bezapelacyjne,, że kobieta tak wytrwale dążąca do zapewnienia dzieciom lepszej przyszłości musi być postrzegana jako godna szacunku, najwyższej pochwały i naśladowania. Tymczasem w powieści Sewera Smerczyńska to osoba pyszna, przekonana, że samego Boga ma po swojej stronie i do Najświętszej Panienki się przyrównująca. Bezwzględna w dążeniu do celu, zafiksowana na swojej idei i jej realizacji gotowa podporządkować życie, poświęcić zdrowie swoje i dobro reszty rodziny, nawet w obliczu przedwczesnej śmierci zaharowującego się męża nie zdobywa się na żadną refleksję nad sobą. Doprawdy trzeba mieć „literacki talent”, żeby do postaci teoretycznie podręcznikowo wręcz pozytywnej wzbudzić w czytelniku niechęć i to, jak sądzę, w sposób absolutnie niezamierzony. Nie lepiej poszło Sewerowi z innymi bohaterami pozytywnymi, Antosiem i Władkiem. Całe trio, z ich nieustannym przytulaniem się (na 140 stronach uściskali się chyba z 70 razy), z tym wzajemnym potakiwaniem sobie, zachwytami i cukierkową wręcz dobrocią, jest raczej śmieszne i wkurzające niż godne podziwu. Zamiast pochwały dążenia do zdobycia wykształcenia wyszła parodia.

Jeśli inne utwory Sewera są równie udane i pisane w tym samym stylu, to nie ma co żałować, że Ignacy Maciejowski zniknął w mrokach zapomnienia, a jego twórczość nadaje się dziś co najwyżej do wznowienia w serii Klasyki Mniej Znanej. Po co więc w ogóle to współcześnie wydawać? Może choćby po to, żebyśmy na własne oczy przekonali się, że i takie utwory kiedyś powstawały, ale próbę czasu przetrwały tylko najlepsze, i że nikt nie ukrywa przed nami żadnych arcydzieł rodzimej literatury.

1wg Wikipedii